Wie een testament maakt, wil duidelijkheid scheppen. Geen onzekerheid voor de nabestaanden, geen ruzies binnen de familie. Op papier lijkt een testament dan ook vaak glashelder. Maar de praktijk leert iets anders: “Lees maar, er staat niet wat er staat”, dichtte Martinus Nijhoff al. Achter de woorden op papier gaat vaak een diepere bedoeling schuil – en juist die bedoeling bepaalt hoe een nalatenschap verdeeld moet worden.
In het erfrecht heet dat de uitleg van het testament. En die uitleg blijkt vaak doorslaggevend.
Door dr. mr. Fred Schonewille
Het verhaal van Lies – broer of echtgenoot?
Neem het voorbeeld van Lies. Zij maakte in de jaren ’80 een testament waarin ze haar broer Bert aanwees als erfgenaam. Dat deed ze destijds vooral om te voorkomen dat haar ouders zouden erven. Maar toen zij in 2004 overleed, was de situatie compleet veranderd: ze had inmiddels al 24 jaar een gelukkig huwelijk achter de rug.
Op het eerste gezicht lijkt alles duidelijk: in het testament staat dat Bert erft. Toch besloot de rechter anders. Uit getuigenverklaringen bleek namelijk dat Lies dacht dat het nieuwe erfrecht automatisch haar echtgenoot tot erfgenaam maakte. Haar bedoeling was dus nooit dat Bert in alle omstandigheden haar nalatenschap zou krijgen. De Hoge Raad bevestigde dat oordeel: de echtgenoot erfde, niet de broer.
Een duidelijk voorbeeld van hoe belangrijk het is om niet alleen naar de letter, maar vooral ook naar de geest van een testament te kijken.
Wat zegt de wet?
Artikel 4:46 van het Burgerlijk Wetboek is daarbij leidend: bij uitleg van een uiterste wil moet niet alleen gekeken worden naar de woorden zelf, maar ook naar:
- de verhoudingen die de erflater wilde regelen,
- en de omstandigheden waaronder het testament is gemaakt.
Oftewel: een testament zonder context bestaat eigenlijk niet. Zelfs als de tekst ogenschijnlijk glashelder is, mag – en moet – uitleg plaatsvinden.
De rechter corrigeert
Een recente zaak onderstreepte dit nog eens. Een man liet zijn vermogen na aan de Stichting OMA of haar rechtsopvolger. Kort daarna werd OMA ontbonden en gingen de activiteiten over naar de Stichting Vrienden OMA. Na het overlijden claimden de neven en nichten de erfenis: OMA bestond niet meer, dus kwamen zij aan de beurt.
De rechtbank gaf hen aanvankelijk gelijk: de tekst was duidelijk, uitleg niet nodig. Maar het hof corrigeerde dat onmiddellijk. Want de bedoeling van de erflater was helder: hij wilde zijn vermogen aan een goed doel nalaten, niet aan familieleden met wie hij nauwelijks contact had. De Vriendenstichting erfde dus alsnog.
Het laat zien dat de rechter steeds nadrukkelijker kijkt naar de vraag: wat wilde de erflater écht?
De twee dimensies van partijautonomie
Hier komt een belangrijk spanningsveld om de hoek kijken: partijautonomie. Dat begrip kent twee dimensies:
- De autonomie van de erflater – hij of zij bepaalt wat er na overlijden gebeurt.
- De autonomie van de erfgenamen – zij zijn degenen die verder moeten leven met de gevolgen.
Wanneer de erflater heel duidelijk is – bijvoorbeeld via een uitgebreide toelichting in het testament – is er weinig ruimte voor de erfgenamen om de inhoud anders uit te leggen. Maar hoe minder duidelijk de erflater is, hoe meer ruimte er ontstaat voor de erfgenamen om via uitleg tot een evenwichtige oplossing te komen.
Een testament zonder toelichting kan dan voelen als een lege huls: nabestaanden moeten zelf invullen wat de overledene bedoeld zou hebben.
Meer lezen over dit onderwerp? Fred Schonewille publiceerde het artikel ‘Uitleg van het (wettelijk) testament: twee dimensies van partijautonomie’ in Tijdschrift Conflicthantering.
De bom in de familie
In samengestelde gezinnen komt dat pijnlijk naar voren. Denk aan een vader die vlak voor zijn dood tegen zijn kinderen zegt dat hij “goed voor hen gezorgd heeft”. Na zijn overlijden blijkt echter dat hij een klassiek vruchtgebruiktestament heeft opgesteld waarin zijn tweede echtgenote vrijwel alle zeggenschap krijgt. De kinderen voelen zich verraden, wantrouwen de stiefmoeder en verliezen ook hun warme herinneringen aan hun vader.
Niet de tekst van het testament, maar het ontbreken van uitleg of een persoonlijke toelichting vormt dan de kiem van familieruzies.
Het ‘wettelijk testament’
En wat als iemand helemaal geen testament maakt? Dan treedt het erfrecht automatisch in werking. Juristen spreken wel van het wettelijk testament: een soort “staatstestament” dat bepaalt wie erfgenamen zijn.
Maar ook hier kan uitleg nodig zijn. Misschien heeft iemand bewust geen testament gemaakt omdat hij vond dat de wet goed genoeg was. Of misschien dacht hij dat bepaalde regels automatisch golden, terwijl dat juridisch niet zo was. Ook dan kan het zinvol zijn te kijken naar wat de overledene voor ogen had.
Mediation als sleutel
Omdat uitleg vaak raakt aan emoties, herinneringen en familiedynamiek, is mediation een krachtig instrument. Mediation biedt een veilige omgeving waarin niet alleen de juridische feiten (bovenstroom), maar ook de gevoelens en relaties (onderstroom) aandacht krijgen.
Door samen tot een vaststellingsovereenkomst te komen, behouden erfgenamen niet alleen zeggenschap, maar wordt ook de kans vergroot dat de familiebanden behouden blijven. In tegenstelling tot een rechterlijke uitspraak kan mediation leiden tot een rijkere, meer gedragen oplossing.
Naar een nieuwe mindset
De les is duidelijk: uitleg van een testament is geen noodgreep, geen uitzondering. Het is de logische eerste stap bij de afwikkeling van een nalatenschap. Een testament kan alleen met context worden begrepen en die context zou uiteraard het beste al in het testament verwoord kunnen worden.
Daarom pleiten steeds meer deskundigen voor het standaard opnemen in elk testament van een considerans - een toelichting waarin de erflater zijn in het testament vastgelegde keuzes zelf uitlegt. Daarnaast zou in elk testament een vredesclausule moeten worden opgenomen. Een vredesclausule zet de familie direct op het spoor van mediation: het geeft erfgenamen expliciet de ruimte om bij onenigheid of onvrede het gesprek met elkaar aan te gaan binnen de veilige context van mediation en gezamenlijk tot een oplossing te komen. Daarmee wordt niet alleen de wil van de erflater gerespecteerd, maar krijgen ook erfgenamen de kans om in vrede verder te gaan.
Want uiteindelijk is de grootste erfenis die een familie kan nalaten niet geld of goederen, maar vrede.
Een testament zonder uitleg is vragen om problemen. Heldere toelichting, oog voor context en ruimte voor een vredesclausule maken het verschil tussen een familieruzie en een nalatenschap die recht doet aan ieders belangen.
De mediationpraktijk door Fred Schonewille
Dr. mr. Fred Schonewille, ervaren mediator, gespecialiseerd in mediation bij nalatenschappen, familiebedrijven, scheiding en premarital mediation, oprichter van Hoefnagels Academie en mede-oprichter van Henri La Fontaine Academie, deelt tweewekelijks verdiepende artikelen over de mediationpraktijk. Hij gaat in op thema’s rondom mediation, nalatenschappen, scheiding en familiebedrijven. Met actuele voorbeelden en een frisse blik belicht bij veelvoorkomende vraagstukken of onderwerpen die in veel mediations een rol spelen.
Specialisatieopleiding Nalatenschapsmediation
Word expert in het bemiddelen van complexe erfeniskwesties. Onder begeleiding van ervaren docenten leert u over juridische vraagstukken, familiesystemen en rouwprocessen, en ontwikkelt u vaardigheden om effectief te onderhandelen en impasses te doorbreken.
Voor mediators die in hun werk met nalatenschapskwesties te maken hebben of zich willen specialiseren, biedt Henri La Fontaine Academie in samenwerking met De stichting Nalatenschapsmediation de specialisatieopleiding Nalatenschapsmediation aan. Een voor Nederland unieke 6-daagse specialisatieopleiding voor mediators.