De afgelopen decennia heeft het erfrecht zich ontwikkeld tot een van de meest dynamische en emotioneel geladen rechtsgebieden. Waar nalaten en erven ooit vooral een juridische en fiscale exercitie waren, is het vandaag de dag steeds vaker een familieaangelegenheid waarin emoties, loyaliteit, oude patronen en rechtvaardigheidsgevoelens een doorslaggevende rol spelen.
In die context vervult de nalatenschapsmediator een cruciale brugfunctie. Maar om die rol goed te kunnen vervullen, is gedegen kennis van het erfrecht onmisbaar – niet omdat de mediator jurist moet spelen, maar omdat hij of zij moet begrijpen hoe het recht werkt, waar het schuurt, en hoe er ruimte is voor oplossingen op maat.
Door: dr. mr. Fred Schonewille
Van “staatserfrecht” naar familieautonomie
Het huidige erfrecht – dat dateert uit 2003 – was eigenlijk al bij zijn invoering verouderd. Het is geschreven voor een homogene samenleving die nu nog maar gedeeltelijk zo bestaat: het klassieke kostwinnersgezin zonder echtscheiding of samengestelde gezinnen. De werkelijkheid van vandaag is geheel anders. Families zijn complexer, relaties veelzijdiger en vermogens groter.
Toch probeert het erfrecht al die variatie nog steeds te vangen in één rigide mal. Het gevolg: een explosieve groei van erfenisconflicten en gerechtelijke procedures. De rechtspraktijk loopt daarmee achter op maatschappelijke ontwikkelingen. Het is dan ook zaak partijautonomie centraal te stellen: het recht van families om zélf, in onderling overleg, afspraken te maken over nalaten, erven en schenken. Niet langer bepaalt het systeem of de adviseur, maar de familie zelf wat voor hen het juiste evenwicht is – mits zorgvuldig begeleid door een gekwalificeerde nalatenschapsmediator.
De rol van de nalatenschapsmediator
Precies daar ligt de toegevoegde waarde van de nalatenschapsmediator. Mediation biedt een unieke, veilige context om te spreken over onderwerpen die juridisch én emotioneel beladen zijn: verdeling, zorg, erkenning, en het gevoel van fairness.
Een mediator die de juridische structuur van het erfrecht begrijpt, kan families door het spanningsveld tussen recht en relatie loodsen. Hij of zij weet wanneer het recht ruimte laat voor maatwerk, kan uitleggen wat wilsrechten, legitieme porties of vruchtgebruik betekenen, en kan helpen voorkomen dat juridische misverstanden escaleren tot familiebreuken.
Tegelijk is het niet de taak van de nalatenschapsmediator om te adviseren of te sturen. Het gaat erom dat partijen zelf, in dialoog, tot weloverwogen en duurzame afspraken komen – met informed consent als uitgangspunt. Juist daarom is kennis van het erfrecht essentieel: niet om de bovenstroom te domineren, maar om die veilig te verbinden met de onderstroom van emoties, waarden en familiegeschiedenis.
Mediation als vorm van conscious contracting
Mediation kan in dit verband worden gezien als een vorm van conscious contracting: bewust, zorgvuldig en waardegericht afspraken maken. Niet vanuit wantrouwen of juridische strijd, maar vanuit gezamenlijke verantwoordelijkheid en toekomstgericht denken.
In een goed begeleid proces krijgen alle stemmen ruimte. De nalatenschapsmediator waarborgt evenwicht, bewaakt de vertrouwelijkheid en helpt partijen om eigen normen te formuleren. Daarbij is het erfrecht niet de vijand, maar het fundament waarop in vrijheid kan worden gebouwd.
Kennis als kompas in de praktijk
Wie als nalatenschapsmediator werkt zonder solide kennis van het erfrecht, mist een belangrijk kompas. Een nalatenschapsmediator moet kunnen herkennen wanneer een dwingende juridische grens wordt overschreden, weten welke opties de wet biedt (en welke niet), en de taal van notarissen, advocaten en fiscalisten begrijpen.
Daarmee wordt de nalatenschapsmediator niet weer primair de jurist (die hij vaak wel is), maar een tolk tussen recht en relatie. Juist in dat spanningsveld – tussen de “bovenstroom” van juridische feiten en de “onderstroom” van gevoelens en familiegeschiedenis – ligt de kracht van nalatenschapsmediation.
Naar een eigentijds erfrecht
Het is tijd om afscheid te nemen van een gedateerd erfrecht en ruimte te scheppen voor een recht dat de burger in staat stelt om samen met zijn familie verantwoordelijkheid te nemen.
Tot die tijd is het aan nalatenschapsmediators, notarissen en andere professionals om de brug te slaan tussen het bestaande recht en het nieuwe denken. Wie als nalatenschapsmediator het erfrecht doorgrondt, kan families helpen om, binnen de grenzen van de wet, recht te doen aan wat werkelijk telt: rechtvaardigheid, harmonie en verbondenheid over generaties heen.
Recht begrijpen om recht te doen aan relaties
Kennis van het erfrecht is voor de nalatenschapsmediator geen luxe, maar een voorwaarde. Niet om juridische macht uit te oefenen, maar om families te helpen hun eigen pad te vinden – zorgvuldig, bewust en in vrede.
De mediationpraktijk door Fred Schonewille
Dr. mr. Fred Schonewille, ervaren mediator, gespecialiseerd in mediation bij nalatenschappen, familiebedrijven, scheiding en premarital mediation, oprichter van Hoefnagels Academie en mede-oprichter van Henri La Fontaine Academie, deelt tweewekelijks verdiepende artikelen over de mediationpraktijk. Hij gaat in op thema’s rondom mediation, nalatenschappen, scheiding en familiebedrijven. Met actuele voorbeelden en een frisse blik belicht bij veelvoorkomende vraagstukken of onderwerpen die in veel mediations een rol spelen.
Masterclass Erfrecht voor mediators
Wilt u meer weten over het geldende erfrecht en hoe u deze toepast in uw mediationpraktijk? Tijdens de Masterclass Erfrecht voor mediators duikt u samen met expert mr. Mathieu Schipper in de juridische kaders, bespreekt u veelvoorkomende valkuilen en oefent u met concrete cases. Zo bent u beter toegerust om families te begeleiden, spanningen te voorkomen en duurzame afspraken te realiseren.